Wirusy brodawczaka ludzkiego (HPV) to wirusy DNA z rodziny Papillomaviridae. Są one wysoce przystosowane do swoich gospodarzy, co umożliwia im unikanie odpowiedzi immunologicznej organizmu. Zidentyfikowano około 200 typów tych wirusów, z których większość infekuje ludzi. Wirusy HPV atakują różnicujący się nabłonek płaski, powodując zakażenia skóry i błon śluzowych. Zakażenie następuje przez bezpośredni kontakt, w tym kontakty seksualne (zarówno penetrujące, jak i niepenetrujące). Możliwe są także zakażenia drogą wertykalną podczas porodu, prowadzące do rozwoju u dziecka nawracającej brodawczakowatości układu oddechowego (RRP), głównie w krtani. Większość osób aktywnych seksualnie zakaża się HPV co najmniej raz w życiu. Zakażenie HPV jest najczęściej występującą chorobą przenoszoną drogą płciową. Badania epidemiologiczne wykazały, że ryzyko zakażenia wzrasta wraz z liczbą partnerów seksualnych oraz wczesnym wiekiem rozpoczęcia aktywności seksualnej.
Infekcja HPV może przebiegać bezobjawowo. Zazwyczaj organizm sam eliminuje wirusa, ale w niektórych przypadkach infekcja staje się przetrwała. Czy wirus HPV powoduje raka? Niektóre genotypy HPV mają potencjał onkogenny i mogą prowadzić do stanów przedrakowych, a następnie raka, najpierw w postaci nieinwazyjnej, a później inwazyjnej z przerzutami. Lokalizacja i objawy zakażenia zależą od genotypu wirusa. Większość genotypów powoduje brodawki skórne (zwykłe, stóp, płaskie). Około 40 genotypów może zakażać nabłonek błon śluzowych. Wśród nich wyróżnia się genotypy niskiego ryzyka (nieonkogenne), wywołujące brodawki płciowe (kłykciny kończyste) oraz RRP, z których 90% przypadków powodują genotypy 6 i 11. Genotypy wysokiego ryzyka (onkogenne) to głównie typy 16 i 18, a także m.in. 31, 33, 45, 52 i 58. Zakażenie nimi może prowadzić do neoplazji śródnabłonkowej i w końcu do raka inwazyjnego. Nowotwory HPV-zależne obejmują: raka szyjki macicy (ponad 90% przypadków związanych z HPV), raka pochwy, sromu, odbytu, prącia oraz jamy ustnej i gardła. HPV odpowiada za około 70% przypadków raka gardła, z czego 80% spowodowane jest przez genotypy 16 i 18.
Wiedza na temat obecności wirusa HPV pozwala ocenić ryzyko zachorowania na nowotwory oraz stwierdzić, czy mamy do czynienia z już istniejącymi zmianami nowotworowymi, co jest kluczowe dla ustalenia dalszego postępowania medycznego. Dlatego regularne badania przesiewowe w kierunku HPV i raka szyjki macicy są niezwykle ważne. Testy HPV-DNA umożliwiają wczesną i dokładną ocenę ryzyka zachorowania na raka szyjki macicy, dlatego warto poprosić lekarza o przeprowadzenie tego testu. Zaleca się wykonywanie go co pięć lat. Materiał do testu pobierany jest w gabinecie ginekologicznym za pomocą szczoteczki cytologicznej, podobnie jak w przypadku badania cytologicznego. Komórki pobrane z szyjki macicy są następnie analizowane pod kątem obecności DNA wirusa HPV. Ta sama próbka może być użyta zarówno do testu HPV, jak i badania cytologicznego, co eliminuje konieczność ponownej wizyty u ginekologa. Pobrany materiał trafia do laboratorium, gdzie jest badany. W przypadku mężczyzn istnieje kilka metod pobierania próbek w celu wykrycia HPV: wymaz z cewki moczowej: Lekarz używa wacika, aby pobrać próbkę z cewki moczowej, z okolic narządów płciowych, albo z gardła jeśli istnieje podejrzenie zakażenia HPV w okolicy jamy ustnej i gardła.
Naturalna odporność organizmu jest pierwszą linią obrony przed HPV, jednak przekształcenie infekcji w raka jest rzadkim zjawiskiem. Zazwyczaj zakażenie HPV prowadzi do śmierci komórek, zmian komórkowych i wzrostu nowotworów. Około połowa populacji nie zdaje sobie sprawy z istnienia szczepień przeciw HPV i ich ogromnego znaczenia profilaktycznego. Pierwszą zarejestrowaną szczepionką przeciw HPV była szczepionka czterowalentna (HPV-4), skierowana przeciw genotypom 6 i 11 (nieonkogenne, wywołujące kłykciny kończyste) oraz 16 i 18 (onkogenne). Obecnie zastąpiono ją szczepionką dziewięciowalentną, która dodatkowo chroni przed genotypami 31, 33, 45, 52 i 58. Dostępna jest także szczepionka dwuwalentna, zapobiegająca zakażeniom genotypami 16 i 18. Wszystkie szczepionki są podawane domięśniowo i zawierają cząstki wirusopodobne z białka L1 wirusa, uzyskanego dzięki rekombinacji genetycznej. Szczepionki te nie zawierają wirusów zdolnych do replikacji, więc nie mogą wywołać zakażenia.
Szczepionki zostały zarejestrowane do stosowania od 9. roku życia. Optymalnie powinno się je podać przed rozpoczęciem aktywności seksualnej, najlepiej między 11 a 13 rokiem życia, jednak skuteczność szczepień jest wysoka również po rozpoczęciu współżycia. Nie ma potrzeby sprawdzania statusu zakażenia HPV u osoby przed szczepieniem. Należy pamiętać, że szczepienie nie zwalnia z regularnych badań przesiewowych w kierunku raka szyjki macicy. Szczepionka przeciw HPV jest profilaktyczna, a nie terapeutyczna, choć badane jest jej potencjalne zastosowanie w leczeniu RRP. W Klinice ArtesMed wykonujemy szczepienia na HPV Katowice dla kobiet i mężczyzn.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznaje szczepienia przeciw HPV za kluczowy element strategii eliminacji raka szyjki macicy. W Polsce szczepionki przeciw HPV są zarejestrowane do zapobiegania kłykcinom kończystym (szczepionki 4- i 9-walentne), zmianom przednowotworowym i nowotworom szyjki macicy, sromu, pochwy, odbytu oraz rakom szyjki macicy i odbytu. Schemat szczepienia zależy od preparatu i wieku pacjenta w momencie podania pierwszej dawki. Narodowa Strategia Onkologiczna na lata 2020-2030 zakłada powszechne szczepienia dziewcząt i chłopców. Od 1 czerwca 2023 roku szczepionki te są dostępne jako szczepienia nieobowiązkowe i bezpłatne dla określonych grup wiekowych. Skuteczność szczepionek przeciw HPV jest potwierdzona zarówno badaniami klinicznymi, jak i badaniami typu real-life. Najwięcej danych dotyczy zapobiegania zakażeniu HPV, a także rozwojowi kłykcin kończystych, zmian przednowotworowych szyjki macicy (neoplazji śródnabłonkowej, ang. Cervical Intraepithelial Neoplasia, CIN) oraz raka szyjki macicy.
Szczepionki przeciw HPV są bezpieczne. Niepożądane odczyny poszczepienne mają głównie charakter miejscowy, manifestując się bólem, obrzękiem i zaczerwienieniem w miejscu podania. Możliwe są również łagodne i przemijające reakcje ogólne, takie jak podwyższona temperatura ciała, bóle i zawroty głowy, bóle mięśniowo-stawowe, bóle brzucha, nudności i wymioty. Szczepienia przeciw HPV nie zwiększają ryzyka wystąpienia chorób autoimmunologicznych, niedoczynności tarczycy, cukrzycy, zespołu złożonego bólu mięśniowego oraz posturalnej tachykardii ortostatycznej. Nie wykazano również, aby szczepienie przeciw HPV zwiększało częstość ryzykownych zachowań seksualnych i innych zakażeń przenoszonych drogą płciową.
W klinice ArtesMed w Katowicach pacjenci otrzymują kompleksową diagnostykę wirusa HPV oraz doradztwo w dziedzinie leczenia i szczepień. Niezbędne jest wykonywanie również badań profilaktycznych pod okiem doświadczonego zespołu lekarskiego, aby zapobiegać ewentualnym konsekwencjom w przypadku zakażenia wirusem. Im wcześniejsze rozpoznanie, tym większe szanse na zabezpieczenie zdrowia swojego i bliskich dla nas osób.